Jan Kott „Aloes: dzienniki i małe szkice”

      Ostatnia polska książka Kotta przed emigracją. Po usunięciu płuca pisarz uzyskuje drugą szansę, nową szansę na delektowanie się teatrem, kulturą, radościami życia. Dzienniki to nieco myląca nazwa, gdyż wyobraźnia podsuwa opasłe kilkutomowe notatki prowadzone od lat (szczególnie liczba mnoga przyczynia się do tego wrażenia), a są to krótkie notatki z krótkiego okresu. Zawierają przede wszystkim wrażenia z festiwalu teatralnego we Włoszech oraz pobyt w Rzymie. W małych szkicach Jan Kott wraca wspomnieniami do swego pobytu w Paryżu w 1938 roku, wizyt u Andre Bretona, spacerów po Montmartrze, porównuje ówczesny Paryż do jemu współczesnego. Mamy obszerną relację z teatralnego festiwalu w Edynburgu. Jest szkic o plagiacie, z którego dowiadujemy się, że markiz de Sade napisał książeczkę, obierając na bohaterkę wnuczkę Jana Sobieskiego. Dwa szkice poświęcone są wspomnieniom dam polskiej literatury, Nałkowskiej i Dąbrowskiej. W szkicach znalazły się też fragmenty dotyczące spotkań, na przykład z rodziną Ionesco. Obszerniejszy szkic zajmuje się tropieniem w dramatach Witkacego śladów literatury, która ma dopiero nadejść, co wiedzie do "Tanga" Mrożka, którego uważa za pierwszego polskiego pisarza, który ze swą twórczością utrafił we właściwy czas (Witkacy tworzył o 20 lat za wcześnie).
      Opisując zdarzenia, Kott wtrąca swe lapidarne błyskotliwe i trafne uwagi, tworząc wspaniały collage pamięci i intelektu. Przyznam, że takie teksty przyswajam łapczywie, są to bowiem prawdziwe delicje napisane nienagannym klarownym językiem, ciekawie, pozbawione zbędnej erudycji, czyli bez popisów, słowem czysta intelektualna przyjemność.

Isaac Bashevis Singer „Cienie nad rzeką Hudson”

Moim pierwszym skojarzeniem w trakcie lektury książki Singera były „Cienie w raju” Remarque'a. U niemieckiego pisarza na pierwszy plan wysuwała się jednak II Wojna Światowa traktowana w całości jako tragedia i przyczyna dramatycznych losów bohaterów, niekoniecznie Holocaust, u Singera natomiast taką przyczyną jest przede wszystkim Holocaust. Akcja powieści rozgrywa się w środowisku polskich Żydów, będących emigrantami i uciekinierami wojennymi z okupowanej Polski. Ich nowym domem za oceanem stał się Nowy Jork. Napiętnowanie holocaustem jest naczelnym tematem książki, właściwie wszystkie sprawy są z nim bardziej lub mniej powiązane i rzutują na motywy, jakimi kierują się bohaterowie powieści. Związany jest z tym również drugi temat, czyli zwątpienie w dobroć i w moc sprawczą Boga. Singer raz po raz każe postaciom książki buntować się przeciw religii, podobnie do Hioba dyskutować z Bogiem, czyniąc mu zarzuty o obojętność, niemoc, a nawet sięgać po bluźnierstwo. Trzecim tematem, również wywodzącym się z pierwszego, chociaż niekoniecznie jawnie jest to powiedziane, jest miłość. Singer opisał środowisko Żydów z Europy Wschodniej pod wieloma kątami. Stopień przystosowania się do nowego świata, pozycja społeczna, stosunek do własnej diaspory, konflikt pomiędzy laicyzmem a tradycją, interesy, bieda, nauka, pieniądz, aktorstwo, hochsztaplerstwo, zapuszczanie korzeni i ucieczka, polityka, komunizm. Celowo nie piszę nic o fabule i o bohaterach, gdyż zajęłoby to zbyt wiele miejsca. Postaci są w każdym razie krwiste, naszkicowane drobiazgowo z pietyzmem. Nie zawsze budzą sympatię, nie wszystko co robią można zaakceptować, lecz bardzo dobrze znamy ich motywy. Jedni starają się dopiero urządzić, stworzyć dla siebie nowy ład, inni, ci, którzy wyemigrowali wcześnie, zmuszenie są do przyjęcia postawy wobec pierwszych. Do głosu dochodzą sprawy zaczęte jeszcze w przedwojennej Europie. Przeszłość rzutująca na nowe życie, a raczej tragedia narodu żydowskiego, niedająca się wymazać z pamięci. A środowisko jest wielką zatłoczoną aglomeracją, przeciętą gęsto linią metra i ulicami pełnymi pędzących samochodów; w tym mieście żyje się inaczej niż w cichej Warszawie, a w jego świadomości nie dominuje masowa eksterminacja Żydów, tylko lęk przed kolejną wojną, zimna rozgrywka dwóch mocarstw, cień komunizmu i cień kapitalizmu. To nowy dom, w którym przyjdzie żyć od nowa, zapomnieć, zakochać się, pracować, zmienić tożsamość. I zrobić coś z wiarą, dojść do konkretnych wniosków. Alternatywą jest świecka nowoczesność lub wielowiekowa tradycja. Książka Singera opisuje moment, w którym podejmuje się decyzje. Pokazuje też, że nie wszystko co utracone, znika bezpowrotnie, że możliwy jest powrót, że zawsze można zacząć od nowa, nawet jeśli trzeba dźwigać w ręku walizkę z całym bagażem życia. Polecam.

Rok 2018 za nami

Tak wyglądał mój rok 2018 . Większość książek była trafnym wyborem. Statystyka jest podobna do ubiegłorocznej. Życzę Wam owocnego w świetne książki roku 2019 oraz wszelkiej pomyślności. "Come on baby, let the good times roll!"

Styczeń 2018

1. J.K. Rowling "Harry Potter i kamień filozoficzny"
2. Evžen Boček "Ostatnia arystokratka"
3. J.K. Rowling "Harry Potter i komnata tajemnic"
4. Zuza Malinowska "Przemilczenie"
5. J.K. Rowlibg "Harry Potter i więzień Azkabanu"
6. Khalil Gibran "Prorok"
7. J.K. Rowling "Harry Potter i Czara Ognia"
8. Evžen Boček "Arystokratka w ukropie"
9. Wieniedikt Jerofiejew "Moskwa-Pietuszki"
10. Kazuo Ishiguro "Malarz świata ułudy"
11. Jarosław Sawic "Budka Suflera - Memu miastu na do widzenia"
12. Romain Rolland "Życie Beethovena"

Luty 2018

13. Stanisław Stabro "Dzień twojego narodzenia"
14. Leszek Aleksander Moczulski "Narzędzia i instrumenty"
15. Leszek Aleksander Moczulski "Powitania"
16. Wisława Szymborska, Kornel Filipowicz "Najlepeij w życiu ma twój kot. Listy"
17. Anna Świrszczyńska "Jestem baba"
18. Milena Jesienska "Ponad nasze siły. Czesi, Żydzi, Niemcy. Wybór publicystyki z lat 1937-1939"
19. Kurt Vonnegut "Rzeźnia numer pięć"
20. Kurt Vonnegut "Kocia kołyska"
21. J.K. Rowling "Harry Potter i Zakon Feniksa"
22. J.K. Rowling "Hasrry potter i Książę Półkrwi"
23. Marcin Wicha "Rzeczy, których nie wyrzuciłem"
24. Wit Szostak "Oberki do końca świata"
25. J.K. Rowling "Harry Potter i Insygnia Śmierci"
26. Arkadij i Borys Strugaccy "Poniedziałęk zaczyna się w sobotę"
27. Kazuo Ishiguro "Kiedy byliśmy sierotami"

Marzec 2018
28. Jarosław Grzędowicz "Księga jesiennych demonów"
29. Halina Poświatowska "Opowieść dla przyjaciela"
30. Imre Kertész "Dossier K."
31. Marina Vlady "Wysocki, czyli przerwany lot"
32. Arkadij i Borys Strugaccy "Bajka o Trójce"
33. Len Deighton "Winterowie. Dzieje berlińskiej rodziny 1899-1945"
34. Misha Glenny "Nemesis. O człowieku z faweli i bitwa o Rio"
35. Kirył Bułyczow "Rycerze na rozdrożach"
36. Ireneusz Morawski "Listy do Haliny Poświatowskiej. Tylko mnie pogłaszcz"
37. Sławomir Mrożek "Dzienniki 1962-1969"

Kwiecień 2018

38. Andrzej Bobkowski "Listy z Gwatemali do matki"
39. Clifford D. Simak "Czas jest najprostszą rzeczą"
40. Bożena Donnerstag "Jak Klausik i Wernerek bajtlika rodzili..."
41. Bożena Donnerstag "Łosprawki spod stoła"
42. Hermann Broch "Lunatycy"
43. Imre Kertész "Kadysz za nienarodzone dziecko"
44. Stephen Vizinczey "W hołdzie dojrzałym kobierom"
45. Zigmunds Skujinš "Mężczyzna w kwiecie wieku"
46. Jan Himmilsbach "Moja oszałamiająca kariera"
47. John Steinbeck "Zagubiony autobus"
48. Michał Bułhakow "Notatki na mankietach"
49. Justyna Kopińska "Z nienawiści do kobiet"

Maj 2018

50. Jack Kerouac "Wizje Gerarda"
51. Charles Dickens "Dawid Copperfield"
52. Evžen Boček "Artystokratka na koniu"
53. Martin Pollack "Śmierć w bunkrze"
54. Georg Christoph Lichtenberg "Aforyzmy"
55. Robert Walser "Jakub von Gunthen. Dziennik"
56. Jarosław Iwaszkiewicz "Dzienniki 1911-1955"
57. Bob Dylan "Moje kroniki część 1"
58. Marek Gaszyński "Czas jak rzeka"
59. Katarzyna Szczypka "Upór i trwania. Wspomnienia o Zbigniewie Herbercie"
60. Jerzy Waldorff "Jan Kiepura"

Czerwiec 2018

61. Henryk Waniek "Finis Silesiae"
62. Czesław Miłosz "Dolina Issy"
63. Balthus "Korespondencja miłosna z Antoinette de Watteville 1928-1937"
64. Bułat Okudżawa "Wędrowki pamięci"
65. David Lodge "Co nowego w raju"
66. David Lodge "Alarm odwołany"
67. Shūsaku Endō "Głęboka rzeka"
68. Shūsaku Endō "Kobieta, która porzuciłem"

Lipiec 2018

69. Tadeusz Konwicki "Kalendarz i klepsydra"
70. Olga Tokarczuk "Bieguni"
71. Marek Rabij "Życie na miarę. Odzieżowe niewolnictwo"
72. Tadeusz Różewicz "Matka odchodzi"
73. John Updike "Uciekaj, Króliku"
74. Marian Urbanek "Genialni. Lwowska szkoła matematyczna"
75. James Graham Ballard "Delikatność kobiet"
76. Charlie LeDuff "Detroit. Sekcja zwłok Ameryki"
77. Gustaw Herling-Grudziński "Dziennik 1957-1958"
78. Henryk Jerzy Chmielewski "Elemelementarz"

Sierpień 2018

79. Zygmunt Bauman "44 listy ze świata płynnej nowoczesności"
80. Matěj Hořava "Palinka. Prozy z Banatu"
81. Stefan Hartmans "Nawrócona"
82. Stefan Hertmans "Wojna i terpentyna"
83. Stefan Hartmans "Głośniej niż śnieg"
84. Tomasz Mann "Doktor Faustus"
85. Boris Vian "Jesień w Pekinie"
86. Stanisław Dygat "Disneyland"
87. Kirył Bułyczow "Miasto na górze"
88. Stanisław Łubieński "Dwanaście srok za ogon"

Wrzesień 2018

89. Urlich Hesse "Tor! Historia niemieckiej piłki nożnej"
90. Italo Calvino "Niewidzialne miasta"
91. Ignacy Karpowicz "Miłość"
92. Jerzy Andrzejewski "Ciemności kryją ziemię"
93. Aleksander Fredro "Zemsta"
94. Olga Tokarczuk "Opowieści bizarne"
95. Tomasz Jastrun "Wyszedł z siebie i nie wrócił"
96. Stanisław Dygat "Podróż"
97. Konstanty A. Jeleński "Chwile oderwane"

Październik 2018

98. Jarosław Grzędowicz "Pan Lodowego Ogrodu tom 1"
99. Jarosław Grzędowicz "Pan Lodowego Ogrodu tom 2"
100. Miljenko Jergović "Wilimowski"
101. Arkadij i Borys Strugaccy "Ślimak na zboczu"
102. Jaroslav Rudiš "Aleja Narodowa"
103. Jarosław Grzędowicz "Pan Lodowego Ogrodu tom 3"

Listopad 2018

104. Pavel Kosatík "Czeskie sny"
105. Jarosław Grzędowicz "Pan Lodowego Ogrodu tom 4"
106. Elias Canetti "Ocalony język"
107. Elias Canetti "Pochodnia w uchu"
108. Stanisław Vincenz "Z perspektywy podróży"
109. Niccoli Machiavelli "Książę"

Grudzień 2018

110. Joanna Toflińska "Nikiszowiec"
111. Bożena Donnerstag "Pszonie... jak to leko je pedzieć!"
112. Robert Musil "Człowiek bez właściwości tom 1"
113. Robert Musil "Człowiek bez właściwości tom 2"
114. Robert Musil "Człowiek bez właściwości tom 3"
115. Stanisław Lem, Sławomir Mrożek "Listy 1956-1978"
116. Margaret Atwood "Dobre kości"
117. Robert Walser "Mikrogramy"
118. Robert Musil "Człowiek bez właściwości tom 4"
119. Alan Bullock "Hitler i Stalin tom 1"
120. Mary Ann Shaffer i Annie Barrows "Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek"
121. Fiodor Dostojewski "Biedni ludzie"

papier          24
czytnik        28
audio           66
komputer       2
telefon           1

Fiodor Dostojewski „Biedni ludzie”

Dwie zagubione dusze w mieście Petersburg, dla jednych będącym rajem na ziemi, dla innych piekłem. On, Makary, biedny skryba biurowy, ona, Warwara. o wiele od niego młodsza osierocona dziewczyna bez profesji, usiłująca zarabiać na życie szyciem. Mieszkają blisko siebie, widzą się z okien, piszą do siebie listy. Książka napisana jest w formie listów wymienianych między Warwarą i Makarym. Wynika z nich ogólna sytuacja społeczna, opisane są warunki, w jakich żyją, zmagania z ustawicznym brakiem pieniędzy, także obyczaje. Warwara została zniesławiona przez niejakiego Bykowa i musiała opuścić dom swej kuzynki. Makary pomaga jej jak tylko potrafi, pisze ciepłe listy (jednak pozbawione kwiecistości i pełne realistycznych opisów), przekazuje jej drobne sumy, przesyła cukierki. Spotykają się, rozmawiają, spacerują, idą do cerkwi. W listach opisują swą codzienność, martwię się wzajemnie swoją sytuacją, pocieszają się, dają sobie rady. „Biedni ludzie” to na pewno powieść obyczajowa o mocnym podłożu społecznym nawiązująca do „Szynela” Gogola. Czytając jednak listy Warwary i Makarego, nie można chyba zrezygnować z ponadczasowego pytania, czy to była tak wielka przyjaźń, czy była to nieuświadomiona miłość? Dostojewski nie odpowiada na to pytanie jasno; w jednym fragmencie listu przeważą to pierwsze, w innym czytelnik czuje, że czai się to drugie. Uczucie w każdym razie nie zostaje przez żadnego z korespondentów jasno sprecyzowane, czyli mówiąc prościej, nikt nie wyznał swego uczucia. W podobny sposób można dywagować na temat zakończenia, czy jest szczęśliwe, czy nie. Dostojewski mistrzowsko snuje opowieść, przedstawia realia, aż do — moim zdaniem — przejmującego zakończenia. Ponury opis ludzkiej egzystencji niższych warstw stolicy Rosji, przede wszystkim nędzy, braku perspektyw, nieprzyzwoicie wyświechtanych ubrań, wiecznych utarczek z właścicielami pokojów o czynsz, sąsiaduje z przykładami dobroci, przywiązania, pomocy, przyjaźni, a pośród tych cieni i blasków życia w obskurnych i przeludnionych nędzarzami petersburskich kamienicach dwoje ludzi znajduje w sobie oparcie i przeciwstawia się niedoli. Jest w „Biednych ludziach” spora doza wiary w człowieka i nie ma jeszcze tak ponurych postaci jak Stawrogin z „Biesów". Mimo ponurej atmosfery, pomimo przejmującej biedy, jest promień optymizmu, jest światełko niosące nadzieję.

Mary Ann Shaffer i Annie Barrows „Stowarzyszenie Miłośników Literatury i Placka z Kartoflanych Obierek”

Od jakiegoś czasu zapragnąłem przeczytać coś stricte angielskiego, w duchu dżentelmenów, dam, flegmy, ironii i innych stereotypów. W ręce wpadał mi niniejsza książka o intrygującym tytule. Pierwsze zdumienie to jej forma, gdyż napisana jest w formie powieści epistolarnej. Drugie to jej bohaterka, która jest pisarka, zatem w jakimś sensie książka o książkach. Sam tytuł zresztą już to sugerował, ale o pisarce niczego nie wspominał, więc jest wartość dodana. Książka oscyluje między czasem pokoju i czasem wojny. Jej kanwą jest opowieść, którą poznaje Juluet, główna autorka i adresatka niemal całej składającej się na książkę korespondencji. Ta opowieść zaczyna ją frapować, by raptem stała się jej udziałem. Postaci są na ogół czarne lub białe, co jednak aż tak nie drażni, gdyż jest to opowieść o ludzkiej solidarności, pomocy, przyjaźni, ciepła, czasem gorzka, jak to bywa podczas wojny. Napisana prostym komunikatywnym językiem (pamiętamy, że to listy), dzięki czemu jest wartka i czyta się przyjemnie, nie zbliża się do wielkiej literatury, a jednak porusza tematy uniwersalne, które opisane są na bardzo przyzwoitym poziomie. Na pewno nie jest to czytadło. Być może niektóre wątki są rozwiązane zbyt łatwo lub przewidywanie, no cóż, ta książka nie jest powieścią psychologiczną, raczej pochwałą humanizmu, radości i ludzkiej życzliwości. Jest pozytywna, ot co. Dobra odskocznia od ambitnej literatury, w zastępstwie sięgania po złą. Nie polecam i nie odradzam. Lepiej, żeby każdy ocenił sam; 255 stron to nie tak wiele, a być może kogoś oczaruje, bo przecież jest tak wiele różnych gustów. U mnie trafiła we właściwy czas i „połknąłem” ją z zadowoleniem w dwa dni.

Robert Walser „Mikrogramy”

Pisał je tuż pod koniec świadomego życia. Pisał je ołówkiem. Zapisywał, gdzie tylko mógł, na kartkach kalendarza, na listach, pocztówkach, rachunkach, marginesach gazet. Pismo było wysokości 2 mm, a zapis miał formę Kurrentschriftu, niemieckiego gotyckiego odręcznego pisma. Początkowo nie było wiadomo, co pismo to zawiera, dopiero lwia praca trzech germanistów doprowadziła do rozszyfrowania zapisków Walsera. Kiedy ukazały się drukiem, ich objętość wyniosła 4000 stron. Są to na ogół błahe historyjki pozbawione jakiejś szczególnej fabuły. Często pełne humoru, groteski, często także niepozbawione surrealizmu. U Walsera zresztą fabuła może nie istnieć, już sam jego styl, sposób pisania, rozumowania, kierunek myśli są zdumiewające i po prostu wyborne. Pisarz posługuje się językiem nie tyle, czy lepiej powiedzieć nie tylko w sposób mistrzowski, ile w żonglerski, czy nawet prestidigitatorski. Czytanie Walsera to uczta dla koneserów literatury, którzy wyzbyli się już przesądów o konieczności fabuły (takie przesądy już 100 lat temu w kinie obalili surrealiści, Dali, Bunuel, Man Ray i inni), gdyż fabuła jest zaledwie jednym z elementów prozy. Nie są „Mikrogramy” (polskie wydanie jest mikro w porównaniu z oryginałem, liczy sobie bowiem razem z posłowiem zaledwie 144 strony) pozycją do czytania jednym ciągiem; najlepiej dawkować sobie poszczególne teksty i smakować je. Nawet we współczesnej literaturze, która przekroczyła już wiele granic i obaliła sporo dawnych zabobonów odnoście formy i treści, te miniatury Walsera stoją na pozycji awangardy, jakkolwiek by to dziwnie nie brzmiało, skoro mowa o tekstach mających 80-90 lat, no ale czyż można do nich porównać cokolwiek, co napisano w ostatnich dekadach? Polecam, Walsera zawsze polecam, ale do „Mikrogramme” podchodzić trzeba z wyczuciem, proza to bowiem daleka od typowości, niezwykle oryginalna, a nawet trudna do porównania.

Arkadij i Borys Strugaccy „Ślimak na zboczu”

Już sama fabula tej książki nie jest prosta. Dwa wątki łączą się ze sobą z pozoru luźno, jak luźno połączone są ze sobą dwa światy, w których żyją bohaterowie, a które graniczą ze sobą. Pierec żyje w świecie Zarządu, Kandyd mieszka w Lesie, który Zarząd stara się poznać, przejąć, zbadać i przeistoczyć. Zarząd przypomina bardzo w duchu „Proces” Kafki. Pierec błądzi jego korytarzami, próbując zrozumieć, o co chodzi. Las jest organizmem opornym i buntowniczym, przeciwstawiającym się ingerencjom Zarządu. Wszystko co się w nim znajduje, opisane na stronicach tej niewielkiej książki, bogactwem przewyższa niejedna wielotomową powieść fantasy. Wyobraźnia Strugackich rozkwita całą pełnią; można powiedzieć o „Ślimaku na zboczu”, że jest książką bardziej psychodeliczną od „Ubika". Mnóstwo w niej niedopowiedzeń, aluzji. Nie dowiemy się niczego o powiązaniach przyczynowo-skutkowych. Możemy zapomnieć o pytaniu „dlaczego?". Metaforyczność powieści może przytłaczać czytelnika przyzwyczajonego do konwencjonalnej narracji i zwyczajowej linii fabularnej. Potrafię wyobrazić sobie krzyki i zarzuty, że niezrozumiałe, niedopowiedziane, niewyjaśnione, wydumane, za bardzo pokręcone... Cóż, taka ta książka ma być, gdyż ma pozostawiać szerokie pole do interpretacji. Na pewno Zarząd kontra Las przypominać może opozycję rząd — społeczeństwo. Sam fakt, że Zarząd nie może opanować Lasu, a nawet go zrozumieć jest dosyć wymowny, a sugestia, że Las nie pozwala się spacyfikować Zarządowi też daje do myślenia. Wątek Piereca błąkającego się w labiryncie Zarządu to także aluzja do wszechobecnej władzy. Pod koniec tego wątku Strugaccy w przewrotny sposób dokonują przewartościowania, ale nie będę niczego zdradzać. Las także nie należy do miejsc bezpiecznych, a tym bardziej zrozumiałych. Jest nieprzewidywalny, jest niebezpieczny, jest niezrozumiały. Kandyd, pilot śmigłowca, który uległ wypadkowi i częściowo stracił pamięć, żyje w jakiś sposób zasymilowany z ludnością zamieszkującą Las, jednak ciągnie go do Miasta i stara się podjąć wyprawę, chociaż sam nie wie, w jakim celu i co go w Mieście czeka. Las nie dopuszcza do powrotu Kandyda do Zarządu, Las okazuje się gęstwina trudną do przebycia. Mus pozostać na miejscu, podobnie jak Pierec musi pozostać na swoim, czy tego chce, czy nie chce. Każdy ma swoje miejsce? Każdy posiada swą dolę, swój los, którego nie można odmienić? Strugaccy stawiają wiele pytań i nie dają na nie odpowiedzi. Być może opisany w książce świat jest podobny do tego, który zamieszkujemy, chociaż tak bardzo się różni. Być może podobne są opisane sytuacje, chociaż fantastyczne zdarzenia występują tylko w opisanej historii? Być może coś kryje się za tajemniczymi murami Zarządu? Być może coś czai się w liliowych oparach leśnej mgły? Zapraszam do lektury.

152. "Skrzypek z Florencji" [1926]

"Der Geiger von Florence", reż. Paul Czinner [Niemcy, 1926] 82 min. 8/10

Film ukazuje konflikt córki z ojcem, który faworyzuje swą drugą żonę. Nie należy sie jednak spodziewać głębokich analiz psychologicznych, na szczęście nie. Czinner po pokazaniu konfliktu idzie w sytonę jego konsekwencji a także sposobu wyjścia. A że ów sposób jest uroczo banalny? Siłą tego filmu nie jest samam intryga, a raczerj budowanie poszczególnych scen oraz gra aktorska Conrada Veidta (Cesare w "Gabinecie doktora Caligari") oraz przede wszystkim Elisabeth Bergner, która mając 29 lat doskonale wcieliła się w rolę podlotka. O atrakcyjności filmu stanowi także motyw podróży; urokliwe, zalane słońcem i porośnięte cyprysami zbocza włoskich wzgórz, szwajcarrske i włoskie miasteczka o charakterystycznej zabudowie, którymi wędruje grana przez Bergner Renée, dają filmowi spory oddech i wywołują poczucie beztroski oraz wolności. Jak krajobrazy, zmienne są w filmie także nastroje, od dramatu, przez komedię, Ich huśtawka uzależniona od zdarzeń nie pozwala na nudę, brak uwagi. Wreszcie attutem filmu jest sama fotografia oraz kadry, on które zadbano z dużą pieczołowitością, tak że oglądając je trudno nie zauważyć w nich sporej dawki poczucia estetyki. W odbiorze filmu pomaga jeszcze jego doskonała jakość, gdyż telewizja arte znana jest z prezentowania niemych filmów po ich gruntownym odrestaurowaniu, co daje zawsze olśniewający efekt.

Kirył Bułyczow „Miasto na górze”

       Rurarz Kroni słyszał przypowieść o legendarnej bibliotece. Mieszka w podziemnym mieście, zajmuje się reperacją uszkodzonych rur. Zna tylko podziemia. Należy do najniższych, najbardziej pogardzanych warstw społecznych, które wykonują najbrudniejszą robotę w najuciążliwszych warunkach. Biblioteka go wciąż nęci i kiedyś, podczas naprawy daleko wysuniętego od podziemnego miasta odcinka rur, postanawia poszukać zapomnianego zbioru ksiąg.
      Utopii, antyutopii, książek apokaliptycznych jest sporo. Bułyczow łączy te gatunki w jedno. Napisana w 1983 roku książka nie powala może odkrywczością, niemniej nie można jej odmówić sprawności literackiej. Zadziwia natomiast indolencja cenzury, która zezwoliła na publikację tej książki. Wydawałoby się z dzisiejszej perspektywy, że zawołanie na boga Reda albo podział na elitarną klasę, która w podziemiach rządzi klasą robotniczą uznać należy za aluzje nazbyt czytelne, a jednak cenzura zezwoliła, przepuściła i książka się ukazała.
      W podziemiach planety po katastrofie nuklearnej kryli się ludzie. Ich społeczeństwo rychło podzieliło się na uprzywilejowane warstwy rządzące i wykorzystywane niższe warstwy społeczne. Utrzymywane byłu w permanentnym kłąmstwie. Bardzo znajoma sytuacja. Wszystko zresztą w „Mieście na górze” jest znajome, gdyż jest to odniesienie do znanego nam ustroju komunistycznego, w którym nieliczne elity rządziły niezliczonym ilościowo społeczeństwem. Można powiedzieć, że książka Bułyczowa jest bezczelna, gdyż niemal w jawny sposób (chociaż pod płaszczykiem konwencji science-fiction) zakłada rozpad państwa i upadek systemu. Wciąż zastanawia mnie, jak cenzorzy tego nie wyłapali..
      Powieść Bułyczowa jest napisana na wysokim poziomie. Jej forma ewoluuje wraz z biegiem wydarzeń. Nie ma mowy o nudzie. Aby osiągnąć efekt atrakcyjności Bułyczow dzieli powieść na części tematyczne, które poprzedza enigmatyczny wstęp. Autor w kolejnych częściach stosuje odrębny punkt widzenia, łączący się w finałowych partiach w całość, w wielogłos walczących o wolność i własne życie ludzi. Ekspresjonistyczna, symultaniczna narracja kluczowych scen, przywodząca na myśl trzecią część arcydzieła Hermanna Brocha „Lunatycy”, tylko potęguje dramaturgię. Walka o wolność, walka o życie, o egzystencję, cóż może być ważniejszego? Jednak Bułyczow nie ma problemu z odpowiedzią na takie pytanie; dla niego ważniejsze jest poświęcenie, zaangażowanie, solidarność, niesienie pomocy. Pod tym względem jest to przepiękna, pełna humanizmu książką.
      Wartka akcja, bohaterowie, do których się przywiązujemy, gdyż Bułyczow zadbał, byśmy spędzili z nimi nieco czasu wyjętego spoza głównej fabuły, wciągająca historia, za tym liczne aluzje do totalitarnego systemu. Parcie człowieka do władzy, zapamiętanie w jej utrzymaniu. Przebudzenie się, otworzenie oczu na nowe horyzonty. Na kłamstwo i tyranię. Nie mogę nie polecić. Pierwszy raz czytałem dawno temu, teraz postanowiłem sobie odświeżyć; nie żałuję, bo po wielu latach to nadal bardzo dobra książka, wieloznaczna, aluzyjna i metaforyczna. Bardzo polecam.

Boris Vian „Jesień w Pekinie”

      Jednych ta książka oczaruje, innych odrzuci. Będą i tacy, którzy zdegustowani nieknutymi wątkami, będą zachwycenie jej językiem. Od razu zaznaczę, że jestem miłośnikiem surrealizmu pod każdą postacią i uważam, że w ogromnym skrócie banalna konwencjonalna fabuła oparta na związkach przyczynowo-skutkowych jest mniej wartościowa (od razu mnie kamieniować) od fabuły nadrealistycznej, sennej, odrealnionej. Ale kiedy tak przyjrzeć się zwykłej rzeczywistości, to lubi ona igrać z nami w najmniej oczekiwanych momentach i w najmniej przewidywalny sposób. Innymi słowy, surrealizm jest wszędzie wokół nas. Zatem Vian w swej książce przede wszystkim bawi się znaczeniami i sensem. Można powiedzieć, że ta gra osnuta jest na fabule albo że fabuła się z niej wyłania lub że jest podporządkowana tej grze. Na pewno „Jesień w Pekinie” to doskonała zabawa lingwistyczna. Jest to także książka oparta na czarnym humorze. Każdy miłośnik Rolanda Topora będzie zadowolony. Książka Viana pokazuje, jak najzwyczajniejsze rzeczy można przeinaczyć, przenicować. 
      Już sama koncepcja budowy kolei na pustyni jest zamysłem stricte absurdalnym, ale na tym nie koniec, bo później następują przewartościowania sensu i w wątpliwość popada twierdzenie, czy to jeszcze jest pustynia, skoro biegnie przez nią kolej itd. Vian napisał książkę niezbyt obszerną, za to bogatą w sens i bezsens, w grę znaczeniami, w dekonstrukcję semantyczną, w nadawanie nowych rześkich, aczkolwiek nielogicznych przekazów słów i zwrotów. Ta książka niejednego zdegustuje, gdyż w chwili powstawania starała się przełamywać seksualne tabu, a ściślej mówiąc poszerzać tematykę literacką o rejony dotychczas zakazane, lub penetrowane przez nielicznych śmiałków (Miller, Nin, Apollinaire, Jasieński, Celine). Dziś, kiedy proces ten zatoczył koło i wszystko już było, skandaliczność „Jesieni w Pekinie” wydaje się nieco przestarzała, ale... nigdy nie można zapominać, jaki był czas powstania dzieła (obojętnie, czy chodzi o płytę, książkę, obraz, film), kontekst jest niezwykle istotny. Vian był spóźnionym surrealistą, owszem, lecz w dziedzinie literatury znajdował się bliżej czołówki, niż w dziedzinie malarstwa czy filmu
        Ostrzeżenie jest jasne: to nie jest książka dla każdego. Często epatuje 
nieuzasadnionym erotyzmem (lecz nie zawsze dosłownym, częściej sugerowanym, jednak w bardzo dobitny sposób), jak w powieści sensacyjnej trup kładzie się gęsto i jak w odwiecznej dychotomii miłość graniczy ze śmiercią. To jednak jest książka niezwykle oryginalna, błyskotliwa w kwestii lingwistycznej. Wyższy poziom językowy, niż „przyszedł”, „usiadł”, „powiedział". Przy okazji jest to — co mnie zawsze ogromnie cieszy — poważny prztyczek w nos postmodernizmu, który uważa się za Bóg wie jaki nowatorski, a wielu fanów new age nie ma pojęcia o twórcach o kilka dekad wcześniejszych wyprzedzających ten nurt. Można powiedzieć, że postmodernizm to dziesiąta woda po kisielu po surrealizmie. Dlatego zawsze warto znać to, co powstawało wcześniej, by uniknąć naiwnej konstancji, że teraz jest oryginalnie i nowatorsko a dawniej było tylko staromodnie.

Stefan Hertmans „Wojna i terpentyna”

      W ogromnym skrócie tytuł książki mówi niemal wszystko. Bohaterem jest dziadek pisarza, który walczył na frontach I Wojny Światowej, a po jej zakończeniu został malarzem. Swe dzieje spisał już jako siedemdziesięcioletni nestor, wykazując zadziwiającą pamięć do szczegółów, do ludzi, do wydarzeń. Zeszyty dziadka Urbaina trafiły w ręce wnuka, który wpierw przetrzymał je w szufladzie, w końcu zabrał się do ich lektury, a następnie do przepisywania. Na ich podstawie powstała „Wojna i terpentyna” Stefana Hertmansa.
      Książkę można podzielić na trzy główne części: opowieść o rodzinie sprzed wojny, opowieść o wojnie oraz opowieść o założeniu rodziny i malarstwie Urbaina po wojnie. Każda z tych tematycznych części jest drobiazgowa, dokładna, wnikliwa. Dziadek Hertmansa pamięta — jak już to zostało wzmiankowane — zdumiewająco wiele. Posuwa się nawet do przytaczania tak drobnych szczegółów, jak opis kamieni, niespodziewane pojawienie się tęczy, szczegółowy opis warunków panujących w okopach. Przywołuje uczucia, które nim władały w adekwatnych momentach, reakcje organizmu, zachowania ludzi. Okropieństwa wojny opisane są sugestywnie i pozbawione wewnętrznej cenzury; odnosi się wrażenie turpistycznego, odpychającego realizmu. Przerażają warunki, w jakich musieli bytować żołnierze. Nie bez przyczyny mottem książki jest cytat z „Na Zachodzie bez zmian” Ericha Marii Remarque'a.
      Hertmans przywołując na kartach książki postać swego dziadka, zastanawia się nad tym, co jako dziecko rozumiał. Dziadek podarował mu wykonany własnoręcznie samolocik-zabawkę z tajemniczymi numerami na kadłubie. Po latach w trakcie lektury wspomnień okazało się, że owe cyfry to zaszyfrowana data tragicznej śmierci idola dziadka, belgijskiego lotnika, który zginął tragicznie w trakcie zawodów w 1910 roku. Hertmans tropi podobne kody przekazywane przez dziadka, stara się po latach zrozumieć to, czego nie potrafił pojąć będąc dzieckiem. Łączy nić przeszłości z przyszłością. Doprowadza go to do niezwykłych odkryć...
      Historia życia dziadka Urbaina to na poły dokumentalna na poły fabularyzowana opowieść o życiu zwykłym i niezwykłym, udanym i nieudanym, spokojnym i niespokojnym, spełnionym i niespełnionym. Jest to także opowieść o utracie niewinności przez całe narody, o zanikaniu pewnych wartości, w konsekwencji czego współczesne wojny są bardziej brutalne i bezwzględne i cierpi w nich większa ilość osób cywilnych. Opowieść o sztuce, o tragicznej miłości, o odkrywani przeszłości, o poznawaniu własnego dziadka, którego Hertmans jako wnuk upamiętnił w swej książce, ocalił od zapomnienia, wydobył z tłumu bezimiennych ludzi niczym jeden z miliona kamieni otoczaków, takich, jak ten jeden jedyny spośród nich, który dziadek Urbain podarował pewnego razu swemu wnukowi Stefanowi, jako tajemniczy symbol mający połączyć go z nieznaną mu jeszcze wtedy przeszłością dziadka.